Norske verdiar

Ein medviten debatt kring verdiane, eller det vi vil skal vere verdiane for det norske samfunn, er å rette merksemda mot det vi vil skal forme vår felles identitet. Det handlar om å skape eit vi. Med eit stendig sterkare kulturelt mangfald og i ein global røyndom der nasjonalstaten i seg sjølv er ein problematisk storleik, er spørsmålet korleis vi saman kan halde vi-et levande. Korleis kan vi halde ved like og bygge kjensla av eit meiningsfullt fellesskap utan å undertrykke mangfaldet og utan å bygge vår sjølvforståing på frykta for det framande?

Slik var innleiinga mi. Eg synest den er god. Den seier noko om bandet mellom verdiar og identitet og eg meiner også den ber i seg ei viktig innsikt ved at den ikkje tek for gitt nasjonalstaten som ei naturleg ”verdieining”. Det er i dei neste setningane eg køyrer meg fast:

Eg vil nytte mi stemme til å lyfte fram verdiar som er bygd inn i den norske samfunnsstrukturen. I møte mellom desse grunnverdiane og dagens samfunn, meiner eg det ligg ei moglegheit til å gi fleire ei kjensle av eigarskap til det norske – til vi-et.

Her står eg fast. Setningane er brotstykke av ein ”uutgravd” kronikk. Mitt bidrag i ein kronikkonkurranse med tittelen ”Norske verdiar”. Eg har tenkt ein heil del på denne kronikken og poenget har vore å syne korleis vi kan forstå likskaps- og rettferdstanken i den norske samfunnsmodellen i ein ny global og nasjonal røyndom. Visjonen var å vise korleis ein grenseoverskridande solidaritet kan gi fleire eigarskap til vi-et. Solidaritet som ein veg til legitimitet.

Det er ikkje reint lite frustrert eg no ser at eg ikkje maktar dette. Eg ser ikkje korleis eg kan skrive det grenseoverskridande eg har lyst til å seie.

I notatblokka som ligg ved tastaturet står det langt oppe på den opne sida: ”Korleis nytte faktisk argumentasjon for det normativt grunngjevne?”. Midt på sida har eg så skrive og ringa ut kjerneomgrepet: ”Verdiar”. Mot ringen er det teikna ei pil frå setninga: ”Hegemonisk for dei ideologiske fløyene?”. Under er det to andre spørsmål: ”Korleis famne så breitt at eit stort fleirtal kjenner seg heime?”, ”Korleis spesifisere slik at verdigrunnlaget vert formande for handling og fellesskap utan å definere ut?”.

Spørsmålsteikna stirer mot meg og eg merkar at det er i desse tankane stoggar. Eg hadde lova meg sjølv å skrive denne kronikken, men kjem ikkje forbi dei uferdige tankane.

Hoppande mann

I går såg eg ein hoppande mann. Ein mann som må ha vore godt over pensjonsalder spratt bortover vegstripa så sludden spruta kring oklene. Pressabukser i koksgrå over nye, eller iallfall godt reinhaldne, kvite joggesko. På ryggen hadde han ein raud sekk og i handa ein samanslegen paraply. ”Denne scena grensar mot det absurde”, tenkte eg, før eg beit det kraftig i meg.

Om eg sjølv kjenner trong etter å springe eller sprette, så gjer eg det. Eg set meg på bagasjeband, silar på rekkverk, skrevar over stolar. Nokon gonger vinkar eg til ukjende, støyter kroppen umerkeleg i ein kjendis eller gir små gåver til vilt framande. Alt dette gjer eg utan noko ønske om at samfunnet skal stemple meg som utskot. Eg vil at kvardagen skal ha slike små brot, at vi av og til må kunne bryte den kalde etikettekoden som gjeld i offentlegheita. Det er eit sjukdomstrekk at vi nordmenn berre bryt fasaden i rusa tilstand og då gjerne brølande og usjarmerande. Sjølv om eg meiner dette, såg eg denne hoppande mannen med dei same konforme augene som eg sjølv fordømmer. Var det fordi han var gamal? Eg skjemst. Unnskyld – du hoppande. Du har mi fulle støtte!

Sylteglas

Vi brukte å fange dei i blomsterbuskene til Hanna. Det krev ein heil del øving å verte flink til å fange humler. Fangstreiskapen var sylteglas der vi hadde laga spikarhol i loket, for vi var humane fangstmenn, nærast for forskarar å rekne. Tore var flinkast, han kunne fange fleire humler i same glaset, og vi andre plukka opp gode råd og vart stendig flinkare.

Vi konstruerte hus til våre stripa fangar: Steinar, blomar, sukker – humlene skulle like seg, dei skulle verte hjå oss frivillig. Så vi laga ikkje tak på desse husa, dei skulle ikkje vere fengsel.

Grunnen til at eg kom til å tenkje på denne årvisse fangstseansen, er metoden vi nytta oss av for å halde humlene i dei flotte husa vi laga. Etter at vi hadde fanga dei flygande i glaset, så kvelvde vi ei bøtte over. Gjennom mørkret vart humlene søvnige og hjelpsame.

Eg trur eg nærmar meg poenget no. Det er desse bøttene vi må prøve å halde borte frå livet. Tankane vi ber treng lys frå omverda, dei treng motgang og alternativ. Ein tanke skapt i sylteglaset og som så møter dette mørkret rundt seg, vert verande i sitt trygge. Den treng tid til å venje seg til lyset, om tanken i det heile kan overleve omgivnadane. Det er gjennom sitt motstykke tanken verkeleg er; det er gjennom sin motpol, sine andre innfallsvinklar eller sine nyansebrør den finn si meining.

"Verden av i går"

”For etter min mening er hukommelsen ikke bare et element som tilfeldigvis holder på det ene og tilfeldigvis mister det andre, men en kraft som bevisst ordner og klokt sjalter ut. Alt det en glemmer fra sitt eget liv, har egentlig for lenge siden vært dømt til glemsel av et indre instinkt. Bare det som vil bevare seg selv, har krav på å bli bevart for andre. Så tal og velg, erindringer, i steden for meg, og gi i det minste et lite gjenskinn av mitt liv før det synker hen i mørket!”

I ”Die Welt von Gestern” er dette dei siste orda i innleiinga til den jødiske forfattaren Stefan Zweig. Han sit, midt under andre verdskrig, avstengd frå den ytre røyndomen på eit hotellrom i brasilianske Petropolis. Eg har lese denne inneleiinga fleire gonger, djupt fascinert av prosjektet denne sjølvbiografien er. Eller sjølvbiografi;

”Min person har ikke så stor betydning at jeg noen gang har vært fristet til å fortelle min livshistorie. (…) Mitt eneste fortrinn er dette: som østerriker, som jøde, som forfatter, som humanist og pasifist kom jeg til å finne min plass der jordskjelvene var voldsomst.”

skriv Zweig. Utan sine bøker, nedteikningar eller brev og grunna eit sensurregime som fråtok han moglegheita til ytre støtte, sat han på hotellromet med berre seg sjølv. Alt anna var tapt for han. Den fortida han kunne nå, var den som hadde festa seg i han – det som ligg framform meg. Ettersom erindringane er frå episenteret for omveltingane i Europa, skriv Zweig det er historia til ein generasjon han kan fortelje. Han håper eit liv som rommar enorme kontrastar, frå status som folkehelt til å sjå eigne bøker brenne på bokbålet, kan forklare eller kaste lys over eit langt og mørkt endringskapittel i verdsdelen vår. Zweig ser det som ei plikt. Det er ei plikt å vitne om alle desse ”… apokalypsens gustne hester som har stormet gjennom mitt liv…”, ei plikt eg forstår i samanheng med tanken om å halde fast i den sanninga desse apokalyptiske hestar forsøker å ri bort frå. For slik hotellgjesten sjølv skriv det: ”…hvis vi med vårt vitnesbyrd kan redde en liten splint av sannheten fra ruinhaugen for neste generasjon, så har vårt arbeid ikke vært helt forgjeves.”

Eg skriv desse linjene før eg har lese resten av boka – skriv dei før eg veit om Zweig lukkast med ambisjonen han har. Som historikar har eg vorte innprenta kjeldebruk og innhenting av eit mangfald av opplevingar som vegen til djupare forståing – som vegen nærare sanninga. Slik vil ”Die Welt von Gestern” vere ei av mange nedteikningar, ein del av eit mønster, eit mønster som ligg nærare det objektivt sanne (om noko slikt finst), enn fargane og trådane som utgjer mønsteret.

Framfor meg ligg ein manifestasjon av erindring og kreativitet. Det må vere ei idealisert historie – skrive på den måten vi maktar å tenke fortida. Som kunstnar skaper Zweig si historie gjennom si erindring – narrativet er han, er slik han skriv det ein heil generasjon. Kva er denne erindringa eller instinktet som sjaltar ut og gir han sjølvbilete som ein slags ”…foredragsholder som viser fram lysbilder; tiden gir bildene, jeg sier bare de ordene som hører til.”? Kva er det som gjer at han meiner noko alt frå starten er meint å verte gløymd? Stefan Zweig går så langt som å omtale omstenda kring skrivearbeidet som noko som kan vere er ein fordel for boka. Er det noko som kan gjere dette ”reine” narrativet sannare enn andre tidsbilete, eller gjer det djupt personlege denne skildringa til ei studie i menneskenaturen, meir enn ei skildring av røyndomen han verka og levde i?

Eg veit ikkje om eg heilt klarer å gripe essensen i tankane denne innleiinga set i sving. Det er noko med ein slik ærleg heilskap – spørsmåla i meg om korleis ein grip det formande og ikkje berre det forma. Måten ein samtidig erfarte og konstruerte samtidshistoria er ein viktig del av sanninga. Er dette ein del av sanninga som fortener å vere noko meir enn eit partsinnleg? Eller er det farleg å lese einskildmenneske sine tankar som uttrykk for noko anna enn nett dette? Det er noko ved den heilskaplege røyndomsforståinga til eit menneske som forsvinn når vi forfleirer tidsbilete den fortel, når vi set henne inn som døme i ein annan heilskap. Noko av sanninga i det enkelte vert øydelagt i møte med sanninga til dei fleire. Korleis forstår vi desse saman?

Etternølar

Eg lyftar høgre hand, knip tommel og peikefinger over nasebora, pressar saman auga og hoppar - hoppar ut i verdsveven med min eigen blogg. Vel vitande om at eg er ein etternølar er det eg hoppar.

Kvifor denne bloggen? Fordi berre eg kan fortelje det mine auge ser.