"Verden av i går"

”For etter min mening er hukommelsen ikke bare et element som tilfeldigvis holder på det ene og tilfeldigvis mister det andre, men en kraft som bevisst ordner og klokt sjalter ut. Alt det en glemmer fra sitt eget liv, har egentlig for lenge siden vært dømt til glemsel av et indre instinkt. Bare det som vil bevare seg selv, har krav på å bli bevart for andre. Så tal og velg, erindringer, i steden for meg, og gi i det minste et lite gjenskinn av mitt liv før det synker hen i mørket!”

I ”Die Welt von Gestern” er dette dei siste orda i innleiinga til den jødiske forfattaren Stefan Zweig. Han sit, midt under andre verdskrig, avstengd frå den ytre røyndomen på eit hotellrom i brasilianske Petropolis. Eg har lese denne inneleiinga fleire gonger, djupt fascinert av prosjektet denne sjølvbiografien er. Eller sjølvbiografi;

”Min person har ikke så stor betydning at jeg noen gang har vært fristet til å fortelle min livshistorie. (…) Mitt eneste fortrinn er dette: som østerriker, som jøde, som forfatter, som humanist og pasifist kom jeg til å finne min plass der jordskjelvene var voldsomst.”

skriv Zweig. Utan sine bøker, nedteikningar eller brev og grunna eit sensurregime som fråtok han moglegheita til ytre støtte, sat han på hotellromet med berre seg sjølv. Alt anna var tapt for han. Den fortida han kunne nå, var den som hadde festa seg i han – det som ligg framform meg. Ettersom erindringane er frå episenteret for omveltingane i Europa, skriv Zweig det er historia til ein generasjon han kan fortelje. Han håper eit liv som rommar enorme kontrastar, frå status som folkehelt til å sjå eigne bøker brenne på bokbålet, kan forklare eller kaste lys over eit langt og mørkt endringskapittel i verdsdelen vår. Zweig ser det som ei plikt. Det er ei plikt å vitne om alle desse ”… apokalypsens gustne hester som har stormet gjennom mitt liv…”, ei plikt eg forstår i samanheng med tanken om å halde fast i den sanninga desse apokalyptiske hestar forsøker å ri bort frå. For slik hotellgjesten sjølv skriv det: ”…hvis vi med vårt vitnesbyrd kan redde en liten splint av sannheten fra ruinhaugen for neste generasjon, så har vårt arbeid ikke vært helt forgjeves.”

Eg skriv desse linjene før eg har lese resten av boka – skriv dei før eg veit om Zweig lukkast med ambisjonen han har. Som historikar har eg vorte innprenta kjeldebruk og innhenting av eit mangfald av opplevingar som vegen til djupare forståing – som vegen nærare sanninga. Slik vil ”Die Welt von Gestern” vere ei av mange nedteikningar, ein del av eit mønster, eit mønster som ligg nærare det objektivt sanne (om noko slikt finst), enn fargane og trådane som utgjer mønsteret.

Framfor meg ligg ein manifestasjon av erindring og kreativitet. Det må vere ei idealisert historie – skrive på den måten vi maktar å tenke fortida. Som kunstnar skaper Zweig si historie gjennom si erindring – narrativet er han, er slik han skriv det ein heil generasjon. Kva er denne erindringa eller instinktet som sjaltar ut og gir han sjølvbilete som ein slags ”…foredragsholder som viser fram lysbilder; tiden gir bildene, jeg sier bare de ordene som hører til.”? Kva er det som gjer at han meiner noko alt frå starten er meint å verte gløymd? Stefan Zweig går så langt som å omtale omstenda kring skrivearbeidet som noko som kan vere er ein fordel for boka. Er det noko som kan gjere dette ”reine” narrativet sannare enn andre tidsbilete, eller gjer det djupt personlege denne skildringa til ei studie i menneskenaturen, meir enn ei skildring av røyndomen han verka og levde i?

Eg veit ikkje om eg heilt klarer å gripe essensen i tankane denne innleiinga set i sving. Det er noko med ein slik ærleg heilskap – spørsmåla i meg om korleis ein grip det formande og ikkje berre det forma. Måten ein samtidig erfarte og konstruerte samtidshistoria er ein viktig del av sanninga. Er dette ein del av sanninga som fortener å vere noko meir enn eit partsinnleg? Eller er det farleg å lese einskildmenneske sine tankar som uttrykk for noko anna enn nett dette? Det er noko ved den heilskaplege røyndomsforståinga til eit menneske som forsvinn når vi forfleirer tidsbilete den fortel, når vi set henne inn som døme i ein annan heilskap. Noko av sanninga i det enkelte vert øydelagt i møte med sanninga til dei fleire. Korleis forstår vi desse saman?